Đến xã Hồng Thái những ngày cận Tết Nguyên đán Tân Sửu 2021. Mùa này không nắng, mây trắng xóa, bồng bềnh ôm trọn bản Mông, bản Dao. Hòa với cái lạnh sắt se, người Dao nơi đây hồ hởi trước thềm xuân bởi cuộc sống no ấm hơn…
Người Dao tiền ở Hồng Thái hiện có 244 hộ, 1.153 nhân khẩu sống tại 5 thôn: Khâu Tràng, Nà Mụ, Pắc Khoang, Nà Kiếm, Bản Muông. Các dòng họ của người Dao nơi đây gồm: họ Đặng, Đàng, Triệu, Bàn. Mỗi 1 dòng họ lại có 1 Trưởng họ. Riêng thôn Khâu Tràng có 3 dòng họ Dao: Đặng, Đàng, Bàn. Người Dao thôn Pắc Khoang 100% họ Triệu nhưng lại thuộc 2 dòng họ khác nhau. Những ngày cuối năm, chị Đặng Thị Kiều, dân tộc Dao Tiền, thôn Khâu Tràng tất bận nấu rượu để phục vụ cho dịp Tết. Bấy lâu nay, chị Kiều vốn có tiếng là nấu rượu men lá ngon nên cận Tết, khách hàng đặt rượu nhiều, có những ngày phải thức thâu đêm trông rượu. Chị kể, vốn sinh ra và lớn lên ở nơi này, ngay từ khi chỉ mười mấy tuổi, chị đã biết làm men lá, nấu rượu rồi. Thậm chí, chị còn biết nhuộm vải, may áo, thêu thùa. Chồng chị là anh Đàng Xuân Trân, Trưởng dòng họ Đàng. Đã thành thông lệ, cứ mỗi dịp tết, nào rượu, nào thịt lợn, thịt gà, nào bánh trưng, bánh ngọt… chị phải chuẩn bị nhiều hơn bởi ngay từ bữa cơm tất niên cho đến hết tết, bà con trong họ về tề tịu đông vui lắm.
Người Dao tiền thôn Pắc Khoang xã Hồng Thái, huyện Na Hang giữ gìn nghề thêu truyền thống vào đầu xuân năm mới
Người Dao nơi đây không có tập tục tiễn ông công ông táo chầu trời vào ngày 23 tháng Chạp. Từ ngày 24 – 12 âm lịch trở đi, các gia đình chọn ngày đẹp làm lễ tất niên. Các chàng trai cường tráng, khỏe mạnh hò nhau mổ lợn, lấy thịt làm bánh chưng hay làm món thịt treo gác bếp, thịt chua. Phụ nữ người Dao đảm nhiệm gói bánh chưng, làm bánh mật – 2 loại bánh không thể thiếu vào dịp Tết Nguyên đán. Người Dao tiền không gói bánh chưng vuông hay bánh chưng dài mà gói bánh chưng gù. Bánh mật được làm từ bột gạo nếp nghiền nhỏ trộn với mật mía, nhân bánh được làm từ vừng, lạc, đỗ xanh, dừa, bánh gói bằng lá chuối tây cho lên đồ đến khi chín thì vớt ra rổ, để ráo nước. Nhiều năm trở lại đây, người Dao tiền làm thêm món bánh chuối làm phong phú thêm ẩm thực ngày tết. Chuối tây được bà con phơi khô, đồ chín, trộn bột nếp và giã tay. Những món ăn truyền thống sẽ được dâng lên tổ tiên để tỏ lòng biết ơn trời đất, tổ tiên đã ban cho mưa thuận gió hoà, con cháu khoẻ mạnh, làm ăn thuận lợi…
Ngày 30 Tết, các thành viên trong gia đình dậy thật sớm để trang hoàng nhà cửa. Người đàn ông gỡ bỏ giấy đỏ cũ, lau dọn bàn thờ tổ tiên, dán giấy đỏ mới lên bàn thờ. Những tờ giấy đỏ năm cũ sau khi gỡ ra sẽ được đem đốt để xóa đi những điều không may mắn trong năm cũ… Không chỉ dán giấy đỏ lên bàn thờ, người Dao tiền giấy đỏ dán lên cây to quanh nhà, dán lên chuồng chăn nuôi gia súc, gia cầm với ý nghĩa đánh thức đồ vật bừng dậy sau một mùa đông lạnh lẽo. Màu đỏ không chỉ là biểu tượng của sự may mắn, bình yên mà còn tượng trưng cho khí dương, ánh nắng mặt trời.
Anh Lý Văn Kinh, thôn Khâu Tràng cho biết, anh là người Dao tiền ở xã Cao Thượng, huyện Ba Bể (Bắc Kạn) nhưng làm rể ở Hồng Thái. Văn hóa dân tộc Dao của 2 địa phương cơ bản giống nhau. Chặt, đốn, bổ củi vào đầu năm mới là điều tối kỵ đối với người Dao tiền nơi đây. Bởi dùng dao, rìu để chặt, đốn dường như mang lại sự chết chóc, xui xẻo. Ngay từ tháng cuối năm, người đàn ông trong gia đình phải chuẩn bị số lượng củi đun đủ trong suốt những ngày Tết. Vào sáng mùng một đầu năm, các thành viên trong gia đình dậy thật sớm, đun một nồi nước nóng rồi bỏ vòng bạc vào đó để cho mọi người trong gia đình rửa mặt. Điều này thể hiện việc sẽ đem lại bình an, may mắn cho mọi người trong nhà cho cả năm đó.
Gia đình người Trưởng họ được ví như “linh hồn”, sợi dây gắn kết các gia đình trong dòng tộc. Trong ngày 30 Tết, gia đình người Trưởng họ làm 1 mâm lễ cúng tổ tiên. Trưởng họ có thể mời thầy về cúng, nếu tự cúng chỉ cần bày mâm cơm thắp hương lên bàn thờ trình báo với tổ tiên. Sau lễ cúng, từ nhà Trưởng họ sẽ đánh hồi trống, chiêng báo hiệu cho các gia đình trong dòng họ đến tụ tập, vui chơi. Từ tối đến qua đêm giao thừa, tại đây, người nam nhảy múa cầu mùa, người phụ nữ thêu thùa, khâu vá, hát Páo Dung… Nếu như trước kia, người nam nhảy lễ cầu mùa thâu đêm, suốt sáng; người nữ cặm cụi thêu thùa, ngẩng đầu lên đã thấy hết Tết rồi. Giờ đây, nét văn hóa ấy vẫn gìn giữ nhưng mọi người dành thời gian đi chơi, giao lưu với các dòng họ giữa các thôn, bản nhiều hơn. Từ ngày 30 Tết cho đến ngày đi thắp hương miếu làng đầu năm (síp mỉu miến) (mồng 4 – 6 âm lịch), mỗi ngày, mỗi nhà đều làm cơm cúng gia tiên. Bên cạnh nén hương thắp trên bàn thờ, hương còn được cài vào cánh cửa nhà, chuồng gia súc. Tại nhà Trưởng họ, sau lễ cúng cơm buổi sáng là vang lên trống, chiêng.
Ông Triệu Văn Tá, thôn Pắc Khoang bày tỏ, đi thắp hương miếu làng là tập tục không thể thiếu trong văn hóa tâm linh của người Dao tiền Hồng Thái. Mỗi thôn có 1 miếu làng. Người Dao cúng miếu làng vào 4 dịp trong năm: rằm tháng 5, rằm tháng 7 âm lịch, cuối tháng Chạp và đầu năm mới. Những ngày cuối tháng Chạp, người dân quét dọn xung quanh miếu làng sạch sẽ. Chủ miếu chọn ngày đẹp để thông báo cho bà con góp lễ lên thắp hương, lễ tạ các vị thần đã phù hộ cho 1 năm suôn sẻ, thuận buồm xuôi gió. Đầu năm mới, thường từ ngày 4-6 Tháng Giêng, sau khi được thông báo ngày đẹp, mỗi gia đình người Dao tiền sắm sửa lễ vật lên miếu làng thắp hương. Mỗi phần lễ gồm: 1 miếng thịt lợn hoặc vài quả trứng, 1 bó hương, 1 ít giấy bản màu trắng để cắt thành tiền âm, bánh chưng gù hoặc vài cặp bánh mật, bánh chuối… Lễ cúng này được coi là lễ hóa vàng, người dân bắt đầu khai xuân, xuất hành ra khỏi địa phương. Người dân phát tâm nguyện cầu các vị thần phù hộ sức khỏe, bình an, may mắn, mùa màng bội thu…
Bí thư Đảng ủy xã Đàng Thị Hiền hồ hởi, những năm qua, người Dao nơi đây đã nỗ lực vươn lên làm kinh tế, giảm nghèo bền vững, chấp hành tốt và tin tưởng tuyệt đối vào sự lãnh đạo của Đảng. Tỷ lệ hộ nghèo của người Dao chiếm 11% trong tổng số hộ Dao toàn xã.
Thêm 1 mùa xuân mới lại về, người Dao tiền Hồng Thái tràn đầy khát khao về 1 cuộc sống tốt đẹp hơn, tự hào về nét văn hóa độc đáo ngày Tết cổ truyền của dân tộc mình đã được gìn giữ qua bao đời nay.
Bài, ảnh: Trung Thành
